विराटनं तळव्याच्या आकाराचं  एक पुस्तक काढून मला दिलं. म्हणाला ” आताच आलय. लेखक आताच वारला, जुन्या पिढीचा लेखक आहे. तुम्ही कधीतरी वाचला असेल. पहा. छान आहे.”

जॉन बर्जरचं पुस्तक होतं, शीर्षक होतं कॉनफॅब्युलेशन्स. छोटं पुस्तक. जाड टायपायतलं. पानं १५० पण मजकूर अगदीच कमी.

पानावर ऐसपैस जागा सोडलेली. पुस्तकात खचाखच मजकूर भरून कमीत कमी पानात जास्तीत जास्त मजकूर घुसवून पुस्तक स्वस्त करणं अशी एक रूढी प्रकाशन विश्वात तयार झालीय. अशोक शहाणे वगैरे माणसांनी ही रूढी नाकारली. पुस्तकात आसपास जागा सोडणं, दोन पॅऱ्यांमधे जागा सोडणं, मजकुराची रुंदी हेतूपूर्वक कमी ठेवणं इत्यादी प्रथा अशोक शहाणेंनी पाडल्या. त्यांनी काढलेली अरूण कोलटकरांच्या कवितांची पुस्तकं पहावीत. तर त्या थाटाचं हे पुस्तक. मधे मधे रेखाचित्रं, रेघोट्या, चित्रं, फोटो इत्यादी. पहाताक्षणीच त्याचं वेगळेपण लक्षात येतं.

जॉन बर्जर हे नाव माझ्या परिचयाचं नव्हतं.  गूगल केल्यावर कळलं की गेल्या वर्षी वारला तेव्हां तो ९० वर्षाचा होता. ब्रिटीश होता. त्याच्या कादंबरीला बूकर पारितोषिक मिळालं होतं. तो चित्रकार, रेखाटनकार, फोटोग्राफर, कवी, कादंबरीकार असा सव्यसाची कलाकार होता. तो तत्वज्ञही होता, तो अँटीएस्टाब्लिशमेंट होता. दृश्यकलांच्या अभ्यासकांमधलं ते एक वेळोवेळी उल्लेख होणारं नाव होतं.

ब्लर्बमधे लिहिलं होतं की दृश्य भाषा समजूत या माणसानं क्रांतीकारी रीतीनं मांडली. या पुस्तकात भाषा म्हणजे काय हेच मुळात समजून घेण्याचा प्रयत्न लेखक करतो.

पुस्तक चाळलं. १३५ वं पान आलं. त्यावर चार पाच ओळी मजकूर आणि फुलाचं चित्रं. पान उलटलं. समोर फुलांची चित्रं. १३६ व्या पानावर लेखक म्हणतो की तो चित्र काढतो, पानांची,फुलांची, झाडांची, नद्यांची, समुद्राची. वनस्पतीशास्त्र किंवा सौंदर्य़शास्त्र समजून घेण्यासाठी नव्हे. त्याला उत्सूकता असते ती निसर्गानं दिलेले संदेश उलगडण्याची. हे संदेश भाषेत, बोलण्यातून व्यक्त करता येत नाहीत. भाषेच्या आधीची एक अनुभवाची भाषा असते, ती समजून घेण्याची लेखकाची इच्छा आहे.

लेखक दृश्य भाषेबद्दल बोलतो, त्या दृश्यातल्या  संगिताबद्दल, सुरांबद्दल, गाण्याबद्दलही बोलतो.

यास्मिन गात असते. शब्द अरेबिक असतात. प्रेक्षकात कोणालाच अरेबिक येत नसतं. पण  ती काय गातेय ते लेखकाला कळतं, भिडतं. हे कसं घडतं ते लेखक शब्दात सांगू शकत नाही.कारण तिचं शरीर गात असतं. ती शरीरानं गात असते. लेखक रेघांनी तिचं गाणं चितारतो, ते पुस्तकात आहे.

सुरांना शरीर हवं असतं, गाण्याला शरीर हवं असतं.वारं शिडात शिरलं की शीड डोलू लागतं. गाण्याचंही तसंच. ते गाणाऱ्याच्या शरीरात शिरतं, शरीर डोलू लागतं.

लेखक गाण्याबद्दल बोलतो. गाणं परफॉर्म करायचं असतं. लेखक दुनियाभर ऐकलेली गाणी पुस्तकात सांगतो. माद्रीदचा फ्लेमिंको नाच, इटाली आणि मेक्सिकोतले नाच. या नाचात गाणी असतात. ती गाणी गोष्ट सांगतात.

त्यातलं एक  गाणं. 1970 च्या दशकातल्या एका कविनं रचलेलं असतं. एक म्हातारा माणूस किनाऱ्यावर वाळूत पहूडलेला असतो. त्याच्याजवळ त्याचं मोजकं अन्न आणि पाणी असतं. दुरून एक माणूस येतो. पळून आलेला, दुसऱ्या गावाच्या वाटेवर. तो भुकेला असतो, तहानलेला असतो. पहूडलेला माणूस आपल्याजवळचं अन्न, पाणी त्याला देऊन टाकतो. तो माणूस निघून जातो. मागोमाग पोलीस चौकशी करत येतात.इथं कोणी माणूस आला होता काय. पहूडलेला माणूस मख्ख गप्प रहातो. हे गाणं दोन पिढ्या या गावात सामुहिकरीत्या म्हटलं जातं.

एक जण ड्रम वाजवत असतो. एक जण गिटार. एक जण माऊथ ऑर्गन. माऊथ ऑर्गन वाजवतांना त्याच्या चेहऱ्याची आणि हाताची वळणं.ड्रम वाजवतांना त्याचं हलणारं धड, डोकं, हात. गाणाऱ्याची कंबर. ओठ, हात, डोकं, कंबर, पाय, खांदे. या गोष्टींचं मिळून गाणं होतं.

लेखकाची आई शेनानडोचं गाण म्हणायची. शेनानडो हा एक अमेरिकन  इंडियन माणूस. एका नदीचं नावंही. शेनानडोचं गाणं मिसुरीतले काळे म्हणतात. कारण मिसुरीच्या उत्तरेला असतं स्वातंत्र्य आणि दक्षिणेला असते गुलामगिरी. शेनानडो म्हणजे गुलामगिरीविरूद्ध लढणारा हीरो. मिसुरीतले लोक गाण्यात म्हणतात, शेनांडो, फार दिवसात तुला पाहिलं नाही रे, केव्हां तू भेटणार आहेस.

फ्लेमेंको नाचात नर्तकाच्या अंगात एक धुंदी येते. त्याला एल डुएंडे म्हणतात. नर्तकाच्या अंगात एक संचारतं. डुएंडेचा एक अर्थ आहे   दंतकथेतला अतीमानवी प्राणी. स्पॅनिश कवी गार्सिया लोर्का म्हणतो की साहित्यात, कवितेत, चित्रात, कलेमधे, संगितात एक एल डुएंडे  यावीच लागते. म्हणजे काय तर वारा  जसं वाळूला उडवतो तसं एल डुएंडे नर्तकाला झुलवते. एल डुएंडे झाली की म्हातारा तरूण होतो, स्त्रीच्या केसांना बंदरातल्या हवेचा गंध येतो…

संगित  इतिहासाला वर्तमानात  आणतं, भविष्याकडं नेतं.

अलीकडं संगित टेपवर असतं, सीडीवर असतं. ते शेअर होत नाही. ते दिसत नाही, ते आपल्याला बरोबर घेऊन जात नाही कारण त्याला शरीर नसतं, ते सेंद्रिय नसतं. जे गाणं शेअर होत नाही ते खरं  गाणं नाही.

लेखक पॅरिसमधे भुयारी रेलवेनं प्रवास करत असताना त्याला चार मूकबधीर हातवारे करून बोलतांना दिसतात. गप्पा करत असतात. हात, चेहरा, डोळे, खांदे, ओठ यांच्या हालचाली करून ते एक चांगलीच गुंतागुंतीची मोठ्ठी गोष्ट सांगत असतात, शेअर करत असतात. शब्दाविना भाषा.

पोकळ शब्द, अर्थहीन शब्द वापरण्याची राजकारणाची सवय लेखक जागोजागी दाखवतो. फ्रेंच अध्यक्ष ओलाँ तीन तीन तास भाषण करतात. त्यात काहीही नसतं. वर्तमानातल्या माणसाच्या जगण्याचा, त्या माणसाच्या व्यथांचा मागमूसही भाषणात नसतो. पुढारी, माध्यमं सतत शब्द ओतत असतात. त्यात आकडे असतात, आलेख असतात, टक्केवारी असते. गरीबी आकड्यात मोजतात, पैशात मोजतात. त्यात माणूस नसतो.

लेखक कसं विचार करतो पहा.  कम्युनिझम नावाचा एक युटोपिया  होता. युटोपिया म्हणजे एक आदर्श व्यवस्था. जी व्यवस्था लोकांवर लादली जाते. युटोपिया म्हणजे मतांधता. युटोपियात माणसावर आनंदी झालंच पाहिजे असं बंधन असतं. युटोपियाला वर्तमान काळ आवडत नाही. त्याला फक्त भविष्य दिसतं. युटोपिया भविष्य कसं उज्ज्वल  असेल  ते सांगतो. वर्तमानकाळात माणसं कशी पिचली जाताहेत ते सांगत नाही. वर्तमान काळात दुःख असतं हे युटोपियाला आवडत नाही, वर्तमान काळात दुःख आहे हे युटोपिया अमान्य करतो. Utopia substitute doma for hope. रशियन राज्यक्रांतीच्या काळात शेतीचं सामुहिकीकरण हा डॉग्मा होता. लाखो शेतकरी त्यात मेले. आज मुक्त बाजार हा डॉग्मा आहे, त्यात लाखो माणसं गरीबीत पिचत आहेत. असं लेखकाचं म्हणणं.

स्वेन या स्विडिश चित्रकाराच्या अंत्ययात्रेला लेखक पोचतो. पन्नास साठ वर्षाची मैत्री लेखात येते. स्वेनचं वर्णन अनार्किस्ट या शब्दात करणं अपुरं आहे असं लेखक म्हणतो. स्वेनला कोणी  दहशतवादी म्हटलं असतं तर त्यानं नुसते खांदे उडवले असते असंही लेखक म्हणतो. स्वेनबरोबर लेखकानं अनेक निदर्शनांत भाग घेतला होता.

स्वेन आणि लेखक एक चित्र पहात उभे असतात. चित्रात तीन मेंढपाळ एका थडग्यासमोर उभे असतात. पैकी एक मेंढपाळ इतर दोघांना थडग्यावरची नोंद वाचून दाखवत असतो. स्वेन लेखकाला सांगतो, त्या लेखकाच्या हाताची सावली पहा.

स्वेन आणि लेखकानं एकत्र घालवलेल्या दिवसांच्या आठवणी लेखकानं लिहिल्या आहेत. स्वेनच्या घरात वीज नव्हती. पिण्याचं पाणी दूरवरून आणावं लागत असे. घरात खुर्च्या नव्हत्या. स्वेनच्या पत्नीनं मुर्ती घडवण्यासाठी तासलेल्या दगडावर किंवा मोडक्या गाडीतून काढून घेतलेल्या सिटांवर बसावं लागे. घरात एका वाडगा होता. पैसे साठवण्यासाठी. त्यात फारसे पैसे नसत. कित्येक वेळा स्वेन जाहीर करे की आज Menu C आहे. म्हणजे पिशवी घेऊन गावाच्या बाहेर जायचं. तिथं मंडईबाहेर टाकून दिलेल्या भाजीपैकी बरी असलेली भाजी ढिगातून उचलून आणायची. वाडग्यातले पैसे  घेऊन ब्रेड आणायचा. कारण ब्रेड रस्त्यावर पडलेला, फुकट मिळण्याची सोय नव्हती.

स्वेन यशस्वी चित्रकार नव्हता. त्याची चित्रं विकली गेली नाहीत, चित्राला किमत येत नसे. युरोपातले अनेक विचारवंत, लेखक, कवी, संगीतकार,कवी, वैज्ञानिक, डॉक्टर, कलाइतिहासाचे जाणकार, स्वेनला भेटायला जात, त्याची चित्र घेत. निवडक लोकांनाच स्वेन समजला होता.

स्वेननं निसर्ग चितारला, स्कँडिनेवियातल्या फार कमी काळ अनुभवायला येणारे समुद्रकिनारी उन्हाळे चितारले. स्कँडिनेवियात फार विरळ वस्ती असते. दीर्घ हिवाळा माणसाला छळतो, घराबाहेर पडू देत नाही. दाटीवाटी ही गोष्ट स्कँडिनेवियात नाही, माणसं एकमेकापासून दूर असतात तरीही ती आतून एका नागरी सभ्य समूहाचा भाग असतात. स्वेन स्कँडिनेवियन समर चितारतो.   ” In the Scandinavian summers, people of all ages take off as many clothes as the self respect permits, so that the three innocenses of sunlight, water and rewarded bodies can touch.”

लेखक पोहायला जातो. पोहताना त्याला सभोवताली काय दिसतं, आकाशातले ढग कसे दिसतात, ते ढग काय सांगतात इत्यादी गोष्टींचं ग्राफिक वर्णन लेखक करतो. सभोवताली मेपल झाडं दिसतात. झाडांची टोकदार पानं दिसतात. त्या पानांतून लेखकाला निसर्ग दिसतो, शब्द नावाची गोष्ट माणसाच्या जीवनात अवतरण्याआधीचा निसर्ग अनुभव. लेखक मेपलच्या पानाची रेखाचित्रं काढून पुस्तकात टाकतो. चित्र आपल्या डोळ्यासमोर उमटत जातं. लेखक म्हणतो की पोहताना सर्वांच्या अंगावर सारखेच आणि कमीत कमी कपडे असतात. ऊच्च नीच ही गोष्ट पोहणाऱ्याच्या बाबतीत नाहिशी होते. पोहतांना चुकून एकाद्याचा धक्का लागला की माणसं सॉरी म्हणतात. पोहण्यावर लिहित असताना लेखकाला आयसिसनं चालवलेले अत्याचार आठवतात. लंडनमधे स्थलांतरित व्हायच्या खटपटीत घुसमटून मेलेली माणसं आठवतात.

इटालीच्या किनाऱ्यावरचं कोमाचिओ नावाचं गाव. चारी बाजूनी पाण्यानं वेढलेलं. ईल मासे पकडणं, खारवणं, खाणं, निर्यात करणं हा मुख्य व्यवसाय. पाण्यातून मासे काढणं या कष्टाच्या  कामामुळं माणसं बुटकी, मजबूत खांद्याची आणि मजबूत बांधणीची. लेखक म्हणतो की सामान्यतः माणसाचं वर्णन डाऊन टु अर्थ असं केलं जातं. या लोकांचं वर्णन डाऊन टु वॉटर असं करायला हवं.

ईल मासे मेक्सिकोच्या किनाऱ्यावरून अख्खा अटलांटिक समुद्र पार करून  इटालीकडं येतात. निघतात तेव्हां एक सेंटीमिटर लांबीचे असतात.  चार वर्षं प्रवास करून कोमाचियोपर्यंत पोचतात तेव्हां ते 40 सेंटीमीटरचे होतात. कोमाचियोत गोडं पाणी असतं. ते त्याना मानवतं. गोड्या पाण्यात ते काही महिने रहातात आणि आणखी जाडे होतात. मग त्यांना आपलं माहेर आठवतं. ते मेक्सिकोकडं जायला निघतात तेव्हां कोमाचियोची कोळी त्यांना पकडतात. भलेमोठे मासे पकडणं म्हणजे मोठंच कष्टाचं काम. मासे मिळाले की ऑक्टोबरमधे गाव आनंद साजरा करतं. संगिताची धूम उडते.

निसर्ग. अनुभव. आशा, निराशा, केओस आणि सिमेट्री. काळ म्हणजे रेषा नाहीये, ते वर्तुळ आहे.

काँन्फॅब्युलेशन म्हणजे  माणसाच्या मेंदूला ईजा झाल्यानंतरची अवस्था. माणूस अचानक आपण अवकाश यानातून मंगळावर कसं जाऊन आलं ते सांगतो. सकाळी आपण नाश्ता कसा केला ते सांगतो, जेव्हां त्यानं नाष्टा केलेलाच नसतो. काल आपण एका बैठकीत भाग घेतला असं म्हणून तो बैठकीचं वर्णन करतो, प्रत्यक्षात तशी बैठक झालेलीच नसते. अशा गोष्टी ज्या घडलेल्या नाहीत पण घडू शकतात. अशा गोष्टी ज्यात अनेक छोटे घडलेले तुकडे कोलाजसारखे जुळवलेले असतात. अशा गोष्टी ज्या केवळ कल्पिलेल्या असतात.आठवण, कल्पनाशक्ती या मेंदुतल्या जागांना दुखापत झाल्यानं ही अवस्था उद्भवत असते. माणसाचं हे वागणं त्याच्या नकळत असतं, कोणाला फसवण्यासाठी माणूस तसं वागत नसतो. त्याच अवस्थेत असल्यागत लेखकानं   हे पुस्तक लिहिलय. आपल्या आठवणी, पाहिलेली माणसं,  वाचन, पुस्तक वाचल्यावर वा सिनेमा  पाहिल्यावर झालेल्या प्रतिक्रिया इत्यादी गोष्टी लेखकानं कल्पित-अकल्पित पद्धतीनं  मांडल्या आहेत.

रोझा लक्झेंबर्ग या कम्युनिष्ट स्त्रीला ती स्वतंत्रपणे विचार करत होती म्हणून कम्युनिष्टांनी ठार मारलं, तिचं प्रेत  बर्लिनच्या गटारात फेकून  दिलं. ही घटना  १९१७ सालची. लेखक रोझाला एक काडेपेटींचा खोका भेट म्हणून पाठवतो. २०१०साली. हा खोका जस्मीन नावाच्या एका पोलिश स्त्रीनं खरेदी केलेला असतो आणि तिच्या मुलानं तो खोका लेखकाला दिलेला असतो.या खोक्यातल्या काडेपेट्यांवर पक्षांची चित्रं असतात. हे पक्षी गातात आणि भाषणंही करतात. हे पक्षी जगाला प्रश्न विचारतात आणि उत्तरंही स्वतःच देतात. कम्युनिष्ट दडपशाहीच्या अत्यंत कठीण काळात या पक्षांनी जस्मीनला साथ दिलेली असते.   लेखक जगातल्या पक्षांची संख्या देतो आणि रशियात त्यातले किती पक्षी आजही सापडतात ते सांगतो. बाप रे. किती गोष्टी एकत्र गुंफलेल्या.

आल्बेर कामूची एक गोष्ट वाचताना लेखकाला स्वतःचं लहानपण आठवतं.आई वडिलांनी चांगलं वाढवलं असतांनाही आपण पोरके-अनाथ होतो असं लेखकाला वाटतं. पोरकेपणानंच आपण स्वतंत्र झालो, स्वतःच्या हिमतीवर जगायला शिकलो, जगानं आखून दिलेल्या मर्यादांच्या रेघा तुडवायला शिकलो असं लेखक सांगतो.

चार्ली चॅप्लीनवर लेखक लिहितो. चॅप्लिन सतत पडतो, उठून उभा रहातो. पडताना आणि उभा रहाताना प्रत्येक वेळी चॅप्लीन नवा असतो. सभोवतालचं कमर्शियल, बाजारू, पैशाच्या मागं लागलेलं जग त्याला सतत छळत असतं. न निराश होता  चॅप्लिन त्या जगात लढत लढत जगत असतो. लोकांना आनंदी ठेवण्याची चॅप्लिनची खटपट.

एकदा चॅप्लिन स्टुडियोत काम करत असताना एक माशी घोंगावून त्याला छळते. चॅप्लिन माशी मारण्याचं उपकरण मागवतो. उपकरण येतं, माशी येते. चॅप्लिन त्या माशीला मारत  नाही. टेबलावरची माणसं विचारतात की चॅप्लिन माशीला कां मारत नाही. चॅप्लिन सांगतो की ती माशी ती त्रास देणारी माशी नव्हती, वेगळीच होती. विनाकारण वेगळ्या माशीला कशाला मारायचं.  चॅप्लिन अनेक वेळा रागावतो, फटकेही मारतो. पण तसं करतांना त्याला वाईट वाटत असतं.

चॅप्लिनची आठवण करताना लेखकाला रेंब्रा या चित्रकाराची आठवण होते. लेखक चॅप्लिनचा फोटो, रेंब्रांचं सेल्फ पोर्ट्रेट एकमेकाशेजारी ठेवतो.

लेखकाचं म्हणणं आहे की शब्द, भाषा, चित्रं इत्यादी आविष्काराच्या पलिकडं, त्या आविष्कारापासून खोलवर प्री व्हर्बल, म्हणजे बोलून व्यक्त होण्याच्याही आधीचे अनुभव असतात. माणसं फोटो काढतात आणि पुढं सरकतात. माणसं शब्द उच्चारतात आणि पुढं सरकतात. शब्द, फोटो केवळ चिन्हं होतात, चिन्हं पोकळ होतात, आशयापासून दूर जातात.  एकविसाव्या शतकातलं सगळेच आविष्कार पोकळ झाले आहेत असं लेखकाचं मत आहे.

आशय हरवलेले शब्द. खोकी, त्यावर लेबलं, खोक्यात काही नाही.

।।