१९८१ मधे स्थापन झालेल्या इन्फोसिस या माहिती तंत्रज्ञान कंपनीमधे मोठी घालमेल झाली. २०१४ साली नेमलेल्या विशाल सिक्का यांनी आपल्या प्रमुख कारभारी पदाचा राजिनामा दिला. त्यांच्या जागी इन्फोसिसचे माझी प्रमुख कारभारी नंदन निलेकणी यांची नेमणूक झालीय.

वरील बदल सहजपणे झालेला नाही. बऱ्याच ठिणग्या उडाल्या, बरेच आवाज झाले.

सिक्का यांनी पद सोडताना आरोप केला की त्यांच्यावर आणि कंपनीच्या त्यांच्या सोबतच्या संचालक मंडळावर हीन स्वरूपाचे व्यक्तिगत आरोप करण्यात आले. या आरोपांची दखल घेऊन कंपनीनं दोन प्रतिष्ठित संस्थाना आरोपांची चौकशी सोपवली. त्या संस्थांनी आरोप खोटे, निराधार होते असा अहवाल दिला. तरीही संचालक मंडळावर आरोप होणं थांबलं नाही. कंपनीचे सहसंस्थापक नारायण मूर्ती हे पत्रं लिहून, आरोप करून,भाषणं करून बदनामी मोहीम चालवत होते.  अशा परिस्थितीत कारभार करणं अशक्य झाल्यानं आपण आणि आपल्या मंडळानं कंपनीबाहेर पडायचा निर्णय घेतला असं सिक्का आपल्या नाराजीनामा पत्रात म्हणतात.

इन्फोसिसच्या स्थापकांकडं १२.५ टक्के शेअर्स आहेत.उरलेले शेअर्स छोटे धारक आणि सार्वजनिक संस्थांकडं आहेत. भांडण होतं ते मुख्यतः मूर्ती  आणि शिक्का यांच्यामधे. मूर्तींची तक्रार काय होती? शिक्का यांचा अमल ठीक नव्हता, कॉर्पोरेट गव्हर्नन्स ठीक नव्हता, नैतिक नव्हता असं मूर्तींचं म्हणणं होतं.

कंपनीत काही गैरकारभार झाले. त्या बद्दल नाराजी दाखवणाऱ्यांना कंपनी सोडून जायला सांगण्यात आलं आणि त्यांचं तोंड बंद करण्यासाठी त्यांना मोठ्ठ्या मोबदल्याचा तोबरा वापरण्यात आला असं मूर्तींचं म्हणणं आहे. पण कंपनीत गैरकारभार कोणता झाला ते मूर्तींनी जाहीर केलं नाही, चौकशी अहवालातही तसे उल्लेख नाहीत. पनाया नावाची एक कंपनी सिक्कांनी खरेदी केली, तो व्यवहार चुकीचा होता असं मूर्तींचं म्हणणं. पण व्यवहार चुकीचा होती की अनैतिक आणि बेकायदेशीर होता त्याचा खुलासा मूर्तींनी केलेला दिसत नाही.

मुद्दा आर्थिक नव्हता, आक्षेप आर्थिक नव्हता.  कंपनीची आर्थिक स्थिती ठीक होती, फायदा होत होता, या बद्दल मूर्तींची तक्रार दिसत नाही.

सिक्का कंपनीत दाखल होणाऱ्यांना आणि कंपनी सोडून जाणाऱ्यांना अव्वाच्या सव्वा मोबदला देत होते असं मूर्तींचं म्हणणं आहे. असे पगार देणं कंपनीच्या संस्कृतीत बसत नाही असं मूर्तींचं म्हणणं होतं. सिक्का यांचं वेतन  गेल्या वर्षी   ६ कोटी रुपयांवरून ६५ कोटी रुपयांवर गेलं. त्यांच्या नंबर दोनच्या  सहकाऱ्याचं वेतन ४ कोटीवरून १२ कोटीवर गेलं.

मूर्तींचा आक्षेप सिक्का यांनी आणलेल्या नव्या कार्यसंस्कृतीबद्दल होता. मूर्ती स्पष्टपणे या संस्कृतीबद्दल बोलत नाहीत पण कंपनीत नव्यानं लागलेले तरूण त्या बद्दल माध्यमांशी बोलले आहेत. नव्यानं कंपनीत आलेली लोकं सिलिकॉन संस्कृतीत शिकलेली-वाढलेली आहेत. जीन्स, टी शर्ट घालून माणसं कामावर जातात. अर्ध्या चड्ड्याही घालतात. कामाच्या ठिकाणी संगित दरवळत असतं. कंटाळा आला तर कर्मचारी आसपासच्या खेळकेंद्रात जाऊन खेळतात किंवा कॅफेमधे गप्पा मारत कॉफी वगैरे पितात. टाय आणि कोट वापरत नाहीत. पायात चपला घालतात किवा अनवाणीही हिंडतात. कंटाळा आला तर बाहेरच्या उद्यानात उघड्यावर फेरफटका मारतात. पोरं पोरी फार मोकळेपणानं एकमेकात मिसळतात. चोविस तासात केव्हाही आणि कुठंही काम करतात. काम झाल्याशी मतलब. अमेरिकन विश्वशाळातही ही रीत रूढ झालीय. सिक्का स्वतः या रीतीनं वागत. बिनधास्त टी शर्ट घालून फिरत. सेल्फी काढून घेत, अनौपचारिक वागत.

स्टीव जॉब्जनी ही कामाची रीत अवलंबली आणि शिक्का त्याच रीतीनं वागत आहेत.

मूर्ती यांनी लावलेल्या शिस्तीत ठराविक वेळी कामावर येणं, वेळेची शिस्त पाळणं, गणवेष वापरणं इत्यादी गोष्टी महत्वाच्या असतात. विशेषतः मोठ्यांसमोर,वरिष्टांसमोर आदरानं वाकणं वागणं इत्यादी. नव्या पोरांना असल्या गोष्टी आवडत नाहीत. आपापली कामं चोखपणे करणं हीच आदर दाखवण्याची पद्धत आहे असं नवी मुलं मानतात. ती वाकत नाहीत, बिनधास्त पहिल्या नावानं हाक मारतात, वरिष्ठांसमोर सिगरेट ओढतात, वरिष्ठ समोर उभा राहून बोलत असला तरी आपण आपल्या खुर्चीवर बसणं यात अनादर नाही असं तरूण पोरं मानतात.

मूर्ती ज्याला भारतीय संस्कृती मानतात त्यात इमाने इतबारे परंपरा चालवणं अभिप्रेत असतं. माणूस एकदा चिकटला निवृत्त होईपर्यंत चिकटून रहाणं याला मूर्ती संस्कृतीत महत्व असतं. नव्या संस्कृतीत मुलं येतात, त्यांना भरपूर काम करून भरपूर पैसे मिळवायचे असतात. प्रत्येकाच्या कुवतीनुसार बाजारात प्रत्येकाला काही एक किमत असते. ती किंमत एकाद्या कंपनीनं नाही दिली तर मुलं खुश्शाल दुसऱ्या कंपनीत जातात. मरमर मेहनत, एकतानतेनं नव्या गोष्टी शोधण्यावर लक्ष ही नव्यांची कामाची पद्धत असते. मूर्ती संस्कृतीच्या तुलनेत ही रीत बरीचशी क्रूर आणि जीवघेणी असते. घरून डबा घेऊन कामाच्या वेळेच्या आधी पंधरा मिनिटं पोचायचं. लंच टाईममधे डबा खायचा. सहावर काटा गेला की काम बंद करून घरोघरी आपल्या कुटुंबात परतायचं ही कार्यसंस्कृती सिलिकॉन वळणात बसत नाही. मूर्तींनी कंपनी स्थापन केल्यावर १९८४ साली कंपनीत दाखल झालेले राव नावाचे गृहस्थ आजही कंपनीत आहेत आणि ते मूर्तींना फार प्रिय आहेत यावरून मूर्तींना काय आवडतं याची कल्पना यायला हरकत नाही.

भारतातल्या मूर्तींच्या पिढीतल्या आणि संस्कृतीतल्या लोकांच्या काही साधेपणाच्या कल्पना आहेत. उदा. साधी गाडी बाळगणं, विमानात इकॉनॉमी क्लासनं प्रवास करणं, कपड्यांचे दोनच जोड बाळगणं, स्वतःचे कपडे धुण, संडासही धुणं. वरील सर्व गोष्टी केल्यानंतर माणसाची कार्यक्षमता अगदीच सामान्य असली तरी तो माणूस मोठा ठरतो ही भारतीय परंपरा आहे.

सिक्का यांच्यावर एक आरोप होता की ते फार खर्चीक आहेत,  बैठकींना ते खाजगी जेट घेऊन जातात. खाजगी जेटनं प्रवास करणं, खूप खर्च करणं म्हणजे कार्यक्षमता असा गैरसमज असायचं कारण नाही. परंतू वेळेला महत्व असेल आणि एकाद्या माणसाची कामाची शैली तशी असेल तर खाजगी जेटनं प्रवास करणं म्हणजे खर्चीकपणा असंही मानायचं कारण नाही. सिक्का हे खर्चीक असले, भरपूर पगार घेत असले तरी कंपनी चांगली चालवत होते, फायदा मिळवत होते या गोष्टीला महत्व आहे. कार्यक्षमता, कार्यकुशलता या गोष्टीची सांगड साधेपणाशी-परंपरांशी घालायचा पाहिजे असं नाही. एकादा माणूस समजा केवळ लंगोटी लावून बैलगाडीनं प्रवास करत असेल आणि तरीही कंपनी चांगली चालवत असेल तर त्यालाही आक्षेप असायचं कारण नाही. मुद्दा असतो तो संस्था फायद्यात रहाण्याचा. ते सिक्का यांनी साधलं होतं.

सिक्का आणि मूर्ती यांच्यातलं भांडण पैशावरून नसावं. सिक्का हा अमेरिकेत वाढलेला, उद्योगात वरच्या थरात वावरलेला माणूस आर्थिक दृष्ट्या दांडगा जरूर असेल. पण मूर्तीही काही कमी नाहीत. इन्फोसिसचे ३.४ टक्के शेअर्स त्यांच्याकडं आहेत. त्या शेअर्सची बाजारातली किमत सुमारे ७२०० हजार कोटी रुपये होते. त्यामुळं दोघामधलं भांडण कोणाला किती पैसा मिळतो हा भांडणाचा मुद्दा नसणार.

सिक्का यांना मुख्य कारभारी नेमतांना मूर्ती यांनी पुर्ण विचार नक्कीच केला असणार. सिक्का यांची कार्यपद्धती आणि कार्यशैली आणि एकूण नैतिक बैठक इत्यादी गोष्टी मूर्तींना नक्कीच माहित असणार. असं असूनही सिक्कांचं वागणं नैतिक नाही असं मूर्तीना वाटू लागलं ते कशामुळं? शक्यता अशी आहे की ज्या गोष्टींची कल्पना होती त्या प्रत्यक्ष घडताना मूर्तीना सहन झालं नसावं. जे ऐकीव होतं ते वास्तवात अनुभवाला आल्यावर मूर्ती खवळले असावेत.

चालायचंच. माणसं म्हटली की असं होणारच.

मूर्तीची प्रतिष्ठा आणि वजन वरचढ ठरल्यानं सिक्का यांना बाहेर पडावं लागलं आणि नंदन निलेकणी मुख्य कारभारी झाले. इन्फोसिस तीनसाडेतीन वर्षं आपली जुनी वाट सोडून एका नव्या वाटेनं गेली आणि आता पुन्हा बहुदा जुन्या वाटेवर आली आहे.

मूर्तींची इन्फोसिस ही एक सर्विस प्रोवायडर कंपनी होती. एकादं उत्पादन तयार होण्यासाठी लागणाऱ्या पूर्वरचना, पूर्व माहिती, सॉफ्टवेअर पुरवणं हा इन्फोसिसचा फंडा होता. अमेरिका आणि युरोपातल्या कंपन्या नवनव्या वस्तू व प्रक्रिया बाजारात आणत होत्या, उत्पादन आणि विक्री करून त्यातून भरपूर पैसा मिळवत होत्या. त्या वस्तू व प्रक्रियांना आवश्यक त्या पूर्वगोष्टी पुरवणं हे कमी महत्वाचं काम त्या कंपन्या भारतातून करवून घेत होत्या. जे काम अमेरिकेत केलं तर शंभर रुपये खर्च करावे लागले असते ते काम अमेरिकन लोकं भारतातून समजा चाळीस पन्नास रुपयात करून घेत होते. ते चाळीस पन्नास रुपये भारतातल्या माणसाला खूपच होते आणि परकीय चलनात मिळत होते.

वरील व्यवहारावर भारतातल्या आयटी कंपन्या स्थापन झाल्या आणि वरील उद्योग पार पाडणारी शिक्षण सोय भारतीय शिक्षण व्यवस्थेनं केली.

भारताच्या इतिहासात असं नेहमीच घडताना दिसतं. कापूस किंवा सूत भारतातून न्यायचं आणि तयार कापड भारतातल्या लोकांना विकायचं किंवा जगाला इतरत्र विकायचं या धंद्यावर ब्रिटीश भरभराटले. उत्पादन आणि विक्रीची तंत्रज्ञानं त्यांनी विकसित केली. कच्चा माल कसाबसा पुरवणारं पुरातन तंत्र भारतीय वापरत राहिले. आजही भारतातून नाना प्रकारचे कपडे बनवून नेले जातात आणि त्याचं ब्रँडिंग आणि विक्री करून किती तरी पटीनं जास्त पैसे पश्चिमी देश मिळवतात. कुठले कपडे जास्त खपतील याचा अंदाज बांधून डिझायनिंग तिथली माणसं करतात आणि तसे कपडे बाजारातल्या किमतीच्या एक चतुर्थांश किंवा त्याही पेक्षा कमी किमतीत भारतातून बनवून घेतात.

गॅप असो की व्हर्साशे असो की गुच्ची असो की आणखी काही. कपडा इथं तयार होतो, शिवला इथं जातो आणि त्यावर शिक्का मारून तो चौपट किमतीला जगभर विकला जातो. कच्चा माल भारत पुरवतो, पक्क्या मालावर जग मालामाल होतं. इन्फोसिसनं १९८१ साली तेच केलं आणि आजही बहुत करून तेच चाललं आहे.

२०१४ साली  बाजाराच्या नव्या मागण्या पाहून इन्फोसिसला नव्या उत्पादनांकडं सिक्का नेतील असं मूर्तींच्या डोक्यात असणार. २०१४च्या सुमारास  रोबो, बॉट्सची चलती होती. कारखान्यात तयार केलेली बुद्धीमत्ता आणि त्यावर आधारलेल्या वस्तू बाजारात येत होत्या. आरोग्य, खेळ, मनोरंजन, चिकित्सा, वाहनं या गोष्टींकडं उद्योगांचं लक्ष गेलं होतं. त्या उत्पादनांना मदत करणाऱ्या माहिती व्यवस्थेची मागणी होती. ती मागणी पुरवण्यासाठी नव्या दमाचा माणूस म्हणून  सिक्का यांची नेमणूक करण्यात आली. सिक्कांनी ती मागणी पूर्ण केली, कंपनी चांगली चालवली, फायदा मिळवला.

सिक्का यांनी एकूणच उद्योग व्यवस्थेला, अर्थव्यवस्थेला कच्च्याकडून  पक्क्याकडं नेण्याचा प्रयत्न केला काय? बहुदा त्यांच्याकडून तशी अपेक्षाही नसावी. सर्विस प्रोवायडर हेच रूप अधिक काळसुसंगत करणं ही अपेक्षा होती.  मूर्ती किंवा सिक्का यांना कच्च्या मालातच सुख मानणारे आहेत. एका नव्या क्षेत्रात एक यशस्वी कंपनी चालवून त्यांनी भरपूर धन कमावलं, देशाची आर्थिक स्थिती सुधारली.त्यामुळंच त्यांनी  मोठी क्रांती वगैरे केली नव्हती, अर्थव्यवस्थेला क्रांतीकारक वळण वगैरे दिलं बिलं नव्हतं.

देश श्रीमंत व्हायचा तर जगात खपणाऱ्या वस्तूंचं उत्पादन करावं लागतं.  मेक इन इंडिया ही घोषणा भारताला उत्पादनाकडं नेणारी घोषणा आहे.  मेक इन इंडिया वास्तवात उतरायची तर तशी शिक्षण व्यवस्था हवी, तसं आर्थिक इन्फ्रास्ट्रक्चर हवं, तसं मानस हवं. या तीन गोष्टी भारतात नव्हत्या, नाहीत.

मूर्तींनी सिक्कांना आणलं. मूर्तींनी सिक्काना हाकललं. मूर्तीनी नीलेकणींना आणलं. हे सारं नैसर्गिक आहे, समजण्यासाऱखं आहे. पक्क्या मालाचं वळण भारतीय अर्थव्यवस्था कशी घेणार हा महत्वाचा प्रश्न अनुत्तरीतच रहातो.

।।