कार्यक्षमता, किती नफा, किती तोटा.

The Efficiency Paradox: What Big Data Can’t Do

Edward Tenner

एफिशियन्सी म्हणजे कार्यकुशलता, कार्यक्षमता. कार्यक्षमतेमुळं कमीत कमी श्रमात जास्तीत जास्त फायदा मिळतो, कमीत कमी निविष्टा करून जास्तीत जास्त उत्पादन मिळतं, प्रत्येक युनिट साधनापासून जास्तीत जास्त उत्पादन मिळवतं. मानवी समाजव्यस्था कार्यक्षमतेच्या विचारानं पछाडलेली आहे. एडवर्ड टेनर त्यांच्या एफिशियन्सी पॅरॅडॉक्स या पुस्तकातून या पछाडलेपणाला, जुनूनला, आव्हान दिलय.

कार्यकुशलता वाढावी, जास्तीत जास्त नफा मिळावा, जास्तीत जास्त उत्पादन मिळावं, जास्तीत जास्त आराम मिळावा यासाठी माणसानं यंत्रं शोधली, तंत्रं शोधली, उपकरणं शोधली. चाक, ऊर्जा मिळवण्यासाठी प्राण्याच्या श्रमाऐवजी इंधन,शोधासाठी भिंग, माहिती वापरासाठी कंप्यूटर ही उपकरणं, तंत्रज्ञानं आणि यंत्रं माणसानं शोधली. त्या आधारे मानवी समाजव्यवस्था (सिविलायझेशन) विकसित झाली.

टेनर म्हणतात की कार्यक्षमता वाढवणं ही चांगलीच गोष्ट आहे. परंतू त्यानं पछाडलं जाणं योग्य नाही. कारण कार्यक्षमता वाढवण्याच्या नादात माणूस अनेक गोष्टी गमावून बसतो, अनेक अकल्पित दुष्परिणाम घडतात.

टेनर अगदी ताजं उदाहरण देतात. गूगल केलं की स्क्रीनवर धडाधड माहिती येते. ती उपयुक्त असते. विद्यार्थी काहीही हवं असलं की गूगल करून मोकळा होतो. परंतू गूगल या प्रक्रियेमधे उत्तरं शोधण्याची प्रक्रिया गुंतलेली आहे, एक अल्गोरिदम आहे, विद्यार्थ्याला ती दिसत नाही, ती त्याला आयतीच मिळते. माणसाला उत्सूकता असते. कुतुहुल असतं. काही तरी हवं असतं. माणूस नाना वाटांनी कष्ट करत, टक्केटोणपे खात शोध घेतो, हवं ते मिळवतो. या खटाटोपात त्याची शोध-विश्लेषण-विवेचन इत्यादी बौद्धिक हत्यारं धारदार होतात. गूगलमधे काम करणाऱ्या माणसांनी वरील बौद्धिक हत्यारं वापरून तयार पदार्थ विद्यार्थ्याच्या हातात सोपवलेला असतो. तयार खाण्याची सवय लागल्यानं पदार्थ तयार करण्याची क्षमता विद्यार्थी घालवून बसतो. फायदा होतो गूगल सिद्ध करणाऱ्याचा, ते वापरणाऱ्याचा नाही.

टेनर आणखी एक गंमत सांगतात. योगायोग, अनपेक्षीतरीत्या एकादी अपेक्षित गोष्ट सापडण्यात (सेरेंडिपिटी) फार मजा असते. माहिती असो, ज्ञान असो की वस्तू, ऑन लाईन मिळायला लागल्यानंतर योगायोगाचा एक छान आनंद माणूस गमावून बसतो.

अकल्पित त्रास या एका वैतागी अडचणीकडं टेनर लक्ष वेधतात. फूटबॉल खेळाडू डोक्याला इजा होऊ नये म्हणून हेलमेट वापरतात. पण हेलमेट वापरल्यानं मान आणि पाठीचा कणा यांना इजा आणि वेदना पोचतात.

लेखक आधुनिकतेचे विरोधक नाहीत. तंत्रज्ञानं, उपकरणं आवश्यक आहेत असं लेखकाचं मत आहे. कार्यक्षमता ही गोष्ट माणसानं विचारात घेतली नसती तर मानवी समाजव्यवस्था विकसित झाली नसती हे लेखक मान्य करतात. पण कार्यक्षमता वाढवण्याच्या नादात होणाऱ्या दुष्परिणामांकडंही लक्ष द्या येवढंच लेखकाचं म्हणणं आहे.

एडवर्ड टेनर, तंत्रज्ञान आणि अर्थशास्त्र या विषयांच्या इतिहासाचे अध्यापक व अभ्यासक आहेत. प्राचीन ते आजची माहिती तंत्रज्ञान समाजव्यवस्था या प्रवासातले टप्पे टेनर यांनी अभ्यासले आहेत त्यावर पुस्तकं लिहिली आहेत. १९९६ मधे त्यांनी व्हाय थिंग्ज बाईट बॅक या पुस्तकात अँटिबायोटिकच्या उपयोगाबरोबरच चुकीच्या वापरामुळं दुष्परिणाम कसे झाले त्याकडं लक्ष वेधलं. २००३ मधे टेनर यांनी अवर ओन डिव्हाईसिस हे पुस्तक लिहिलं. त्या पुस्तकात टेनर यांनी माणसानं सुखासाठी तयार केलेल्या साधनांकडं लक्ष वेधलं.पायाला सुख लाभावं यासाठी सँडल्स, बसणं सुखाचं व्हावं यासाठी खुर्च्या, कंप्यूटर वापरासाठी कीबोर्ड, ही साधनं माणसानं उत्पादली. त्यांचा फायदा जरूर झाला परंतू माणसाला अनेक शारीरीक त्रासही झाले.

आधी माणूस जनावरं वापरून परून जमीन नांगरत असे. १९२० च्या दशकात माणसानं ट्रॅक्टर वापरायला सुरवात केली. जमीन तेवढीच, पिकंही तीच पण ट्रॅक्टरमुळं अडीच पट उत्पादन वाढलं. याला म्हणत शेतीची कार्यक्षमता वाढली. म्हणजे दिलेल्या जमिनीतून अडीचपट जास्त पीक निघालं.

ट्रॅक्टर तेल खातो. जनावरं मका, चंदी इत्यादी अन्न खातात. जनावरं जेवढी ऊर्जा खातात त्याच्या १३ पट जास्त ऊर्जा ट्रॅक्टर खातो. म्हणजे अडीच पट उत्पादन वाढवण्यासाठी १३ पट जास्त ऊर्जा खर्च होते.

लेखक एडवर्ड टेनर

लेखक एडवर्ड टेनर आधुनिक पद्धतीची शेती करू नका असं म्हणत नाहीत. ते म्हणतात की कार्यक्षमता आणि फायदा मिळवण्यासाठी जे जे केलं जातं त्याचे काही दुष्परिणामही होत असतात, त्याकडं लक्ष द्या.

लेखक म्हणतात. जास्तीत जास्त टमाटा मिळावा यासाठी संकरीत जाती शेतकरी वापरतात. त्यामुळं उत्पादन वाढतं हे खरं आहे. परंतू वर्षानुवर्षं निसर्गात लढत लढत तयार झालेल्या टमाट्याची चव आणि गुणवत्ता माणसं गमावतात. उत्पादनाची मात्रा मोठी असावी यासाठी ठराविक टमाटा बेणं वापरल्यानं एकवाण (मोनोकल्चर) शेती होते आणि रोग पडला तर सर्वच पीक नाहीसं होतं. १८४७ मधे बटाट्यावर रोग पडून आयर्लंडमधलं बटाटा पीक नष्ट झालं आणि अर्ध आयरलंड भूकमरीनं मेलं. एकाच प्रकारचं बटाटा बीज वापरलं जाण्याचा तो दुष्परिणाम होता. मांसाची मात्रा जास्तीत जास्त मिळावी यासाठी संकरीत जनावरं वापरण्यातूनही मांस-दूध इत्यादीची चव आणि गुणवत्ता खालावलेली आहे.

वैमानिक ऑटो पायलटवर विमान टाकून सुशेगात खातपीत, डुलकी घेत विमानाला चालू देतो. परंतू अनपेक्षित घटनांना तोंड देण्यासाठी लागणारं धैर्य, कसब, संघर्ष करण्याची वृत्ती तो गमावून बसतो. जीपीएस लावल्यावर कारचा ड्रायव्हर चौकसबुद्धीला रजा देऊन रोबोसारखा गाडी चालवतो. शहराला एक संस्कृती असते, एक रूप असतं, एक व्यक्तिमत्व असतं. प्रत्येक गल्लीबोळात, फूटपाथवर, दुकानांमधे ते व्यक्तित्व गोचर होत असतं. शहरात रमत, शहराच्या अंगाखांद्यावर फिरण्यातली मजा जीपीएस घालवतं.

उपकरणं, यंत्रं इत्यादी गोष्टी माणसाला मदत करण्यासाठी असतात, माणसाचा पर्याय नसतात. उपकरण याचा अर्थ उपहात असाच असतो, ते एक साधन असतं. साधनांचा वापर करण्याचं कसब माणूस कष्टानं आणि कल्पकतेनं आत्मसात करतो. ठेच लागते, हाताला जखमा होतात, बोटं चेमटतात, माणूस झाजरतो. त्या सर्वातून माणूस शिकतो, त्यातच गंमत असते. ते सगळं वगळून एक यांत्रीक रांधा, यांत्रीक सुरी, एक यांत्रीक करवत माणूस चालवत राहिला तर माणसाच्या जगण्यातली सगळी मजाच नाहिशी होते, त्याचं कसब क्षीण होतं.

तांत्रिक आणि यांत्रीक प्रगतीमुळं माणसाची वस्तू व प्रक्रियांच्या वापराची ओढ वेगानं तीव्र होत चाललीय. कार्यक्षमता वाढवण्याच्या नादात बहुकामी यंत्रं माणूस तयार करतोय. जगातली सर्व कामं तो आता यंत्रांकरवी करून घेण्याच्या नादात आहे. माणसाला आता परग्रहाचे वेध लागलेत. मंगळावर जाणाऱ्या यानाची तिकीटं अनेकांनी आरक्षित करून ठेवलीत, करोडो रुपये मोजून. हे सारं तसं ठीक वाटतं. परंतू याची किमत म्हणून पृथ्वी या ग्रहाची वाट लावली जातेय. पृथ्वीवरची नैसर्गिक संपत्ती पुन्हा परत मिळणार नाही अशा रीतीनं खर्ची घातली जातेय.

तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचा हा अकल्पित, अनइंटेंडेड, परिणाम आहे.

अटल बिहारी वाजपेयींचा बैलगाडी प्रवास

माणसाचं जगणं म्हणजे केवळ नफा मिळवणं आणि कमीत कमी इनपुटमधे जास्तीत उद्दिष्टं साध्य करणं नव्हे. त्या पलीकडं माणूस आहे. कार्यक्षमता माणसाला आवश्यक तर आहेच. कार्यक्षमता प्राप्त करणं हे कामही कष्टाचं आणि कसबाचं आहे. परंतू कार्यक्षमता हेच उद्दीष्ट होऊन बसलं तर ते एक जोखड होतं. लेखक कार्यक्षमतेचं जोखड होऊ देऊ नका असं सांगतात.

मानवी जीवनातली कार्यक्षमता वाढावी यासाठी सिलिकॉन खोरं प्लॅटफॉर्म, ऍप्स, अलगोरिदम तयार करतं. त्या साधनांचा वापर करून जग अधीक प्रगत होईल, बिल गेट्स यांच्या भाषेत friction-free होईल असं सिलिकॉन खोऱ्याचं म्हणणं आहे, तेच सिलिकॉन खोऱ्याच्या जगण्याचं मुख्य कारण आहे. गंमत अशी की तिथली माणसं, गुगलमधली माणसं, आपल्या मुलांना वाल्डॉर्फ शाळेत घालतात. त्या शाळेत सेल फोन नसतो, लॅपटॉप नसतो, टॅब नसतो, इंटरनेट नसतं. तिथं मुलांना शिवणकाम, विणकाम, शिल्पकला इत्यादी गोष्टी शिकवतात. तिथं फळा असतो, त्यावर खडून लिहिलं जातं. तिथं इंटरएक्टिव मल्टिमिडिया वापरला जात नाही. तिथं बेरीज वजाबाकी सफरचंद किंवा समोसे मोजून शिकवली जाते. तिथं अभ्यासक्रम नसतो, पक्क्या ठरवून दिलेल्या कसोट्यावरच्या परिक्षाही नसतात.

पहा. सिलिकॉन खोऱ्यातली माणसं किती शहाणी आहेत. आपल्या मुलांना एका प्रकारे वागवतात आणि जगभरच्या इतर पोरांना कंप्यूटरच्या तडाख्यात सोडून देतात. आपली मुलं मानवी पद्धतीनं वाढवतात आणि इतरांना मात्र अलगोरिदम आणि ऍपच्या हाती सोपवतात.

ड्रायव्हरशिवाय, हायड्रोजनवर चालणारी, इथॅनॉलवर चालणारी कार तयार करायला काहीच हरकत नाही. पण गावातल्या गावात, पंचक्रोशीत फिरण्यासाठी घोडागाड्या, सायकल रिक्षा वापरायला काय हरकत आहे? गंमत अशी की घोडागाडीसाठी लागणारा रस्ता फारच स्वस्तात तयार होतो. काँक्रीट फिंक्रीट काही नको. पंतप्रधान आणि कंपनीच्या सीईओनं मुंबई-लंडन-मुंबई प्रवास विमानानं करावा. पण मुंबईत उतरल्यावर घोडागाडीनं फिरलं तर काय बिघडतं? औरंगाबादेत, सोलापूरमधे, नागपूरमधे सायकल रिक्षा, घोडागाड्या आणि सायकलनं फिरलं तर काय बिघडतं. बीएमडब्ल्यू, मर्सिडीझ, ऑडी ही साधनं आधुनिकतेची प्रतिकं मानायला हरकत नाही, पण त्यांतून होणारे अनंत अवांछनीय परिणाम टाळायला काय हरकत आहे. ऑडी आणि मर्क निर्माण करण्यासाठी खर्च होणारी ऊर्जा आणि निर्माण होणारं प्रदुषण टाळता येईल?टेनर तसं काही म्हणत नाहीत. पण त्यांच्या विचारांचा हा एक तार्किक परिणाम दिसतो.

टेनर यांच्या पुस्तकामुळं एक छोटंसं वैचारिक वादळ तयार झालंय. आधुनिकतेला चटावलेली माणसं टेनर यांच्यावर ते लुडाईट (यंत्रविरोधी) आहेत असा आरोप करत आहेत. अकल्पित दुष्परिणाम टाळून नवं तंत्रज्ञान व वस्तू निर्माण करण्याचा मार्ग दाखवा असं ती माणसं म्हणत आहेत.

टेनर तंत्रज्ञ नाहीत. ते इतिहासकार आणि समीक्षक आहेत. त्यांनी विसंगती दाखवल्यात, पर्यायी वाट इतरांनी शोधायची आहे.

।।