ही इमारत २०४ चर्नी रोड या नावानं ओखळली जात असे.

१९६७ ची स.का.पाटील यांना हरवणारी ऐतिहासिक निवडणुक जॉर्जनी इथून लढवली. या इमारतीत हिंदू मजदूर पंचायत, बाँबे लेबर युनियन, म्युनिसिपल मझदूर युनियन इत्यादी अनेक कामगार संघटनांच्या कचेऱ्या असत. संयुक्त समाजवादी पक्षाचंही कार्यालय इथंच होतं.
जॉर्ज फर्नांडिस इथंच बसत. याच इमारतीत जॉर्ज यांची कामगार चळवळ कारकीर्द  आकाराला आली. असं सांगतात की जॉर्ज मुंबईत प्रथम आले तेव्हां गोदीबाहेरच्या फूटपाथवर रहात आणि या कचेरीत येत. नंतर यथावकाश ते हाकेच्या अंतरावर ह्यूजेस रोडवरच्या पानगल्लीतल्या एका छोट्या घरात रहायला गेले.

 इमारतीच्या तळ मजल्यात एक बँक होती. तिथं फारशी गर्दी दिसत नसे. जी काही गर्दी असे ती पहिल्या मजल्यावर.

सुरवातीच्या  चार पाच पायऱ्या चढून गेल्यावर मुख्य अंधारी जिना सुरू होई. जिन्याच्या सुरवातीला डाव्या हाताला भिंतीत फूटभर रुंदीची जागा असे. तिथं मगन बसलेला असे. विड्या ओढत. खाकी शर्ट, खाकी अर्धी पँट आणि डोक्यावर कधी कधी टोपी. तीनही कपडे मळलेले. पहिल्या मजल्यावरची कचेरी उघडणं, साफ करणं हे त्याचं काम. वर जाताना ओळखीची माणसं विचारत ” मेंडोंसा आलाय का, सातव आलाय का, बेंडके आलाय का, वसंत हेळेकर आलाय का.”  मगन जाड गेंगाण्या आवाजात त्याचं काही तरी उत्तर असे ” आलाय, नाही आलाय, तुम्हीच बघा ” असं काही तरी.

पहिल्या मजल्यावर पोचल्यावर समोर एक मोठ्ठा हॉल. समोरच्या भिंतीला लागून विविध युनियनचे सेक्रेटरी बसत. सातव, शेट्टी, एमयू खान, सोमनाथ डुबे. डाव्या हाताच्या भिंतीशी मेंडोंसा. काही वेळा अण्णा साने. उजव्या बाजूच्या भिंतीशी शरद राव, गोपाळ शेट्टी, आणि महाबळ शेट्टी. त्यांच्या समोर टेबलं. टेबलांसमोर बाकं. बाकांवर  बसत भेटायला आलेले कामगार.

डाव्या हाताला एक खोली, तिथं जॉर्ज फर्नांडिस बसत असत. समाजवादी मंडळीतली  पद्धत अशी की माणूस वयानं आणि कीर्तीनं कितीही मोठा असला तरी त्याचा एकेरी उल्लेख केला जात असे. त्यामुळं जॉर्ज आलाय का, जॉर्ज काय करतोय, जॉर्जकडं कोण बसलंय असे उल्लेख होत.

जॉर्ज दुपारी कधी तरी ऑफिसमधे पोचत. खोलीत एका खिडकीशी जॉर्जची खुर्ची आणि समोर भलं मोठं टेबल. त्या टेबलाभोवती, खोलीभर कामगार बसलेले किवा उभे असत. टेबलावर लोखंडी काडीवर लावलेला भारताचा झेंडा.

उकाडा. डोक्यावर गरगरणारा पंखा. जॉर्ज खुर्चीवर बसायच्या आधी शर्ट काढून ठेवत असत. बिनबाह्यांच्या बनियनमधेच सर्वाना भेटत. निवडणूक लढवण्याचा निर्णय जाहीर होण्याच्या आधीच जॉर्ज ही प्रसिद्ध व्यक्ती असल्यानं देशी आणि विदेशी पत्रकार जॉर्जची मुलाखत घ्यायला येत. जॉर्ज बिनबाह्यांच्या बनियनमधेच मुलाखती देत.

जॉर्जचे एक सहकारी जगन्नाथ जाधव म्हणत ”  छतावरच्या पंख्यात एक पॉवरफुल मॅग्नेट आहे, दुनियाभरचे मॅड लोकं त्या मॅग्नेटकडं आकर्षित होतात.”

१९६६-६७ हा काळ या जागेचा धामधुमीचा आणि सुवर्णकाळ होता. जॉर्जनी स.का.पाटील यांच्या विरोधात निवडणुक लढवायचा निर्णय घेतला तो इथूनच.ही जागा निवडणुकीचं मुख्य कार्यालय होतं.

दिवस रात्र कार्यकर्त्यांचा राबता असे. दिवसरात्र बैठका. जॉर्जचे कामगार चळवळीतले सहकारी मोहिम आखत होते. काही तरी फार महत्वाचं घडतय असं वातावरण असे. कोण काय बोलतंय ते नीट कळत नसे कारण त्या हॉलमधे अनेक गट असत आणि कलकलाट असे

म्युनिसिपल मजदूर युनियनचे बाळ दंडवते आणि बेस्ट वर्कर्स युनियनचे नारायण फेणाणी ही माणसं (इतरही कित्येक ) लक्षात रहाण्यासारखी प्रमुख माणसं होती. तुम्ही स. का. पाटलांना पाडू शकता ही घोषणा दंडवतेंनी तयार केली होती असं म्हणतात. दंडवते मिश्कील माणूस होता. शीर्षकं, घोषणा, एका ओळीची चमकदार वाक्य हे त्यांचं वैशिष्ट्यं होतं. डोळे मोठे करून ते गंभीरपणे एकादं चमकदार वाक्य टाकत आणि हास्याचा फवारा उडे.नारायण फेणाणींच्या तोंडातल्या पानाच्या तोबऱ्यातून वाट काढून मोलाचे आणि वल्ली    सल्ले बाहेर पडत. या माणसांच्या सहवासात निवडणुकीचे ताणतणाव खलास होत.

खादी भांडारातल्या कामगार संघटनेचे एक पदाधिकारी दाते नावाचे गृहस्थ कार्यकर्त्यांच्या घोळक्यात असत.  गोरे. अनुवठीपुरती दाढी. घारे. चित्रपटात पहायला मिळतात तशी एक कॅरेक्टर. आतल्या गाठीचे, गूढ वाटत. यांना जगातलं सारं माहित आहे पण बोलत नाहीत असं वाटायचं. त्यांच्या भोवती बरीच माणसं असत.

गटागटांची  गर्दी.

निवडणूक मोहिम जसजशी गती घेऊ लागली तसं या हॉलमधल्या गर्दीचं रूप बदलू लागलं. कामगारांसोबत मध्यमवर्गी माणसं दिसू लागली. त्यातही गुजराती माणसांचं प्रमाण उठून दिसावं इतकं वाढू लागलं. तरूणांची गर्दी वाढली.

या गर्दीत एक असत जवळच्याच तारा बागेतले माधव साठे. बँकेतलं काम आटोपलं की दुसऱ्या दिवशी बँकेत जाईपर्यंत सगळा वेळ इथंच असत.  दीपक मेपाणी असत, मिसेस कुटिन्हो असत, मातोंडकर असत. मातोंडकर म्हणजे उर्मिला मातोंडकर यांचे वडील. त्या घोळक्यात  एक शरद देसाई असत. ते अर्थशास्त्रातले डॉक्टर होते. त्यांच्याकडं अर्थशास्त्र या विषयावरील जाड जाड ग्रंथ असत. प्राण या हिंदी नटासारखे दिसायचे म्हणून नव्हे पण त्यांच्याकडल्या ग्रंथांसाठी त्यांची थोडीशी भीती वाटायची.  आणखी एक असत राजन कोचर. ते पुढं हायकोर्टात न्यायाधीश झाले. ही काही नमुना नावं. अशी किती तरी म्हणजे किती तरी माणसं जमा असत.  आपणही तिथं होतो असं सांगणारी गेला बाजार चार दोन हजार माणसं आज जिवंत असतील.

कार्यालयात ही सगळी धामधूम चालली असताना  जॉर्ज तिथं असतच असं नाही. ते केव्हा येउन जात तेही लक्षात नसे. ही निवडणूक जॉर्जची नव्हतीच, ती तमाम लोकांची होती. स.का.पाटील आणि त्यांची काँग्रेस पार्टी यावर लोकांचा राग होता, त्या रागाला जॉर्जनी तोंड फोडलं होतं.जॉर्जची निवडणूक म्हणजे एक मोठ्ठी सामाजिक घटनाच झाली होती.

माणसं बोलता बोलता दमून भुकावली की समोरच्या कुलकर्ण्याच्या हॉटेलात जाऊन भजी खात.

संध्याकाळी पोस्टर्सचे गठ्ठे येऊन पडत. कार्यकर्ते गोळा होत. गिरगावात आसपास रहाणारे तरूण कार्यकर्ते. मराठी, गुजराती, मारवाडी असा मिश्र गट.

रात्रीचे दहा वाजून गेले की आसपासच्या हॉटेलात कामं करणाऱ्या  पोरांची झुंड हजर होत असे. ही पोरं युनियनचं काम करत. दक्षिण आणि उत्तर भारतातून स्थलांतरित झालेली. मुंबईत त्यांना घर नसे. दिवसभर हॉटेलात काम आणि रात्री हॉटेलची साफसफाई करून तिथंच झोपणं. उन्हाळ्यात उकडत असे, ही पोरं रस्त्यावर पथाऱ्या पसरून गप्पा  करत झोपत. हॉटेलात काम करणाऱ्यांची जॉर्जनी बांधलेली युनियन जगातली अपूर्व युनियन होती असं त्या काळात पेपरात छापून आलं होतं. पोरं जोसात असायची. शेट्टी हा त्यांचा संघटक त्या पोरांना घेऊन पोस्टर लावायला निघायचा. काही ठिकाणी पोस्टर लावायला विरोध व्हायचा.  विरोध करणारे सका पाटलांचे समर्थक असावेत. मग ही चाबरट पोरं तिथं राडा करायची. राड्याला घाबरून विरोधक पळून जायचे. पोरं तोडफोडही करायला कमी करत नसत. त्यांना त्यात मजा यायची.

मतदार संघात एक मोठी वेश्या वस्ती होती. तिकडं पोस्टर लावायला जाण्याचा काहींचा  आग्रह असे. विशेषतः हॉटेलमधे काम करणारी मुलं. पोस्टरं लावायच्या नादात खिडक्यांतून आत डोकावायचं आिण खिखि हसायचं.

पोस्टरं लावून झाली की प्रार्थना समाजाच्या नाक्यावर पावभाजीच्या गाड्याभोवती झुंड गोळा व्हायची. रात्रीचे सहज एक दोन वाजलेले असायचे. पावभाजीच्या गाड्यावर पाणी मिळायचं. त्या पाण्यानं  चिकटलेली खळ खरवडून खरवडून हात धुवायचे आणि पावभाजी खायची. नंतर छोट्या काचेच्या ग्लासातली कटिंग कॉफी. काही पोरं पुन्हा कचेरीत परतायची, तिथं घुटमळायची. काही जणं तिथंच झोपायची. सकाळी गोळा होणारी कार्यकर्त्यांची गर्दी या पोरांना जागं करायची.

वातावरण जाम भारलेलं. कचेरीत बातम्या यायच्या. अमूक ठिकाणी आपल्या सभेवर दगडफेक झालीय. तमूक ठिकाणी सभा उधळायचा प्रयत्न झालाय. मग कार्यकर्त्यांची  झुंड तिकडं सूंसाट निघायची.

कार्यालयात गजबज असताना  तिकडं जॉर्ज आसपासच्या प्रत्येक इमारतीत जाऊन नागरिकांना व्यक्तिगत भेटत फिरायचे. बंदसम्राट जॉर्ज म्हणजे राक्षस आहे अशी लोकांची समजूत असे. कुठल्याही कार्यालयात काम करणाऱ्या माणसासारखा पँट शर्ट घातलेले जॉर्ज समोर उभे पाहिल्यावर लोकांना आश्चर्य वाटत असे.

जॉर्जच्या सोबत कधी कधी  रामदास संघवी नावाचा माणूस असे.  गुजराती व्यापारी. तो जॉर्जवर फिदा. एकंदरीतच गुजराती प्रजा जॉर्जवर फार प्रेम करत असे. विशेषतः तरूण मुली आणि बायका. तर हा माणूस कोणाच्याही दारात उभा राहिला की चक्क लोटांगण घालत असे. गुजराती वळणाच्या मराठीत स्वतःचं नाव सांगे आणि जॉर्जना मत ” दियायलाच पायजे ” असं म्हणत असे. स्वच्छ कडक इस्तरी केलेली पांढरी पँट आणि शर्ट घातलेला  व्यापारी आहे असं दिसणारा हा माणूस पाया पडू लागला की लोकांची पंचाईत होत असे.

पाया पडण्याचा कार्यक्रम आटोपला की हा माणूस  कार्यालयात येई.   एक शिवी प्रेमळपणे हासडून लोकांना जमा करे आणि कुलकर्ण्याची भजी खायला नेई.

याच गर्दीत  साराभाई शहा नावाचे गृहस्थ असत. खादीची पँट आणि शर्ट. यशस्वी व्यावसायिक होते. त्यांना कोड फुटलेलं होतं त्यामुळं ते गर्दीत उठून दिसत.  जॉर्जचे फॅन. दररोज संध्याकाळी कचेरीत येत, उशीरापर्यंत थांबत. मधे मधे कार्यकर्त्यांना गोळा करून कुलकर्ण्याच्या हॉटेलात जाऊन चहा पाजत. ते स्वतः प्रत्येक वेळी अर्धा कप चहा पीत आणि उरलेला अर्धा कप समोरच्या माणसाला प्यावा लागे. भज्यांची प्लेट मागवली की त्यातलं एक भजं खात आणि उरलेली समोरच्यांना खावी लागायची, भले त्या भज्यांसाठी पोटात जागा असो वा नसो.  मोहिमेत काय काय चाललंय ते ऐकायची त्यांना जाम हौस होती. पाटलांच्या सभा होत नाहीत, त्यांना कोणी विचारत नाहीये असं कोणी सांगितलं की खुष होत. चहा मागवत, भजी मागवत.

याच गर्दीत एक गंगू काका नावाचे गृहस्थ असत. खूपच वयस्क होते. पांढरेशुभ्र धोतर आणि शर्ट. व्यापारी होते. त्यांनाही जाहीर सभांमधल्या घटना, जॉर्जची मोहीम कशी जोरात चाललीय ते ऐकण्यात मजा यायची. त्यांची कृष पत्नीही त्यांच्या बरोबर असे. दिवसभर हे मेहूण कार्यालयात असायचं.

मतदानाच्या दिवशी कार्यालयात खास बैठक झाली. बैठक कसली, तुडुंब गर्दीतली एक चर्चा झाली असं म्हणायचं. सका पाटील मतपेट्या पळवतात अशी ख्याती असल्याचं कोणीतरी सांगितलं. पाटीलांनी हेच तंत्र वापरून आजवरच्या निवडणुका जिंकल्यात असं लोकं बोलत होती. तेव्हां मतपेट्यांचं संरक्षण करण्याची आपली जबाबदारी आहे असं जमलेल्या गर्दीनं ठरवलं. आपलं आपणच.  मतदान केंद्राच्या इमारतीच्या भोवती पहारा करण्याचं ठरलं. कार्यकर्त्यांनी आपसात केंद्रं वाटून घेतली आणि रवाना झाले.

पाटील हरले.   कार्यालयासमोर नुसता जल्लोष झाला. लोकांनीच जल्लोष केला. द. मुंबई मतदार संघातले सर्व नागरीक कार्यकर्ते झाले होते. आपले आपणच पेढे वाटत होते, मिठाई वाटत होते, फटाके उडवत होते. सारं काही परस्परच घडत होतं.

२०४ चर्नी रोड ही इमारत तेव्हां सगळ्या मुंबईच्या नजरेत भरली. पुढली कित्येक वर्षं या इमारतीवरून जाणारे येणारे इमारतीकडं बोट दाखवून ” जॉर्ज फर्नांडिसचं ऑफिस ”  असं कौतुकानं म्हणत.

जॉर्ज फर्नांडिस खासदार झाले. दिल्लीत गेले. नंतर  आणीबाणीत तुरुंगात गेले. नंतर त्यांनी बिहारमधून निवडणुक लढवली. या कार्यालयातला त्यांचा वावर संपला. संपत गेला संपत गेला आणि संपला.

जॉर्ज फर्नांडिसांचा या कचेरीतला  वावर संपला.  ज्या कामगार चळवळीत आणि राजकीय पक्षात  ते वाढले तिथलाही वावर संपला. हळू हळू कामगार चळवळ थंडावली. जॉर्जचे सहकारी वारत गेले. हे कार्यालय ओकं बोकं झालं.

आता त्या कार्यालयाच्या जागी एक नवी इमारत उभी राहील.

।।